جدیدترین جایگاه علمی ایران در دنیا و منطقه

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از مهر، تولیدات علمی یک کشور مجموعه‌ای از تحقیقات، مقالات، استنادات، همکاری‌های بین المللی، فعالیت محققان، مؤسسات آموزشی و پژوهشی یک کشور هستند. در بررسی این تولیدات شاخص‌های مختلفی از جمله چاپ مقاله در مجلات معتبر بین المللی، استنادات، اعتبار مجلات و میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی دانشمندان به صورت کمی و کیفی درنظر گرفته می‌شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره در دیدارهای نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور به موضوع تولید علم نافع و حرکت رو به رشد علمی جمهوری اسلامی ایران تاکید فرموده اند. در تازه‌ترین دیدار معظم له با نخبگان، ایشان با تأکید بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف اظهارداشتند: ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می‌تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.

ایشان با یادآوری سخنان چند سال قبل خود درباره آینده ایران و ضرورت پیشتازی در عرصه علم جهانی گفتند: باید به‌گونه‌ای حرکت کنیم که در آینده‌ای معقول، ایران منبع علم جهانی بشود و هر کسی برای دسترسی به جدیدترین یافته‌های علمی، ناچار از یادگیری زبان فارسی شود، همانگونه که در برهه‌هایی از تاریخ، ایرانیان بر قله‌های دانش جهانی قرار داشتند و کتابهای دانشمندان ایران در دانشگاه‌های غرب و شرق مورد تدریس و استناد اهل علم و دانش بود.

«لزوم آفرینش علمی» نکته دیگری بود که رهبر انقلاب در تبیین آن، گفتند: امروز کارهای علمی مهمی در کشور در حال انجام است که غالباً جزو شاخه‌های علمی خلق‌شده به دست دیگران است، در حالی‌که علاوه بر این، باید با خلاقیت و نوآوری، قوانین ناشناخته طبیعت را کشف و در تولید علم، نوآوری کرد.

 حال که سال 2021 به پایان رسیده است، بررسی بخشی از این دستاوردهای علمی نشان می‌دهد که رشد علمی ایران از حرکت نیایستاده است و همچنان رشد با کیفیت تولیدات علمی ایران ادامه دارد.

بررسی جایگاه علمی ایران در سال 2021 بر اساس برآوردهای نظام‌های بین المللی WOS یا Web of Science، اسکوپوس (SCOPUS)، نظام نامه NATURE INDEX انجام شده است. در این بررسی رشد علمی کشور بر پایه شاخص‌های بین المللی تولید علم صورت گرفته است.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران بر پایه آخرین اطلاعات تولید علم، در نظام بین المللی Web of Science در سال 2021 در رتبه پانزدهم دنیا قرار دارد و آخرین به روز رسانی تولید علم ایران در حوزه Web of Science تا روز 28 نوامبر سال 2021 نشان می‌دهد شاخص اچ ایندکس ایران عدد 383 است که این میزان نشان دهنده میزان کیفیت مقالات ایرانی ثبت شده است.

جایگاه علمی ایران در Web of Science در 5 سال اخیر

جایگاه علمی ایران در Web of Science در 5 سال اخیر نشان می‌دهد که میزان درصد مقالات کنفرانسی به دلیل شیوع پاندمی کرونا در سال‌های 2020 و 2021 نسبت به دوره‌های قبل به طور محسوسی کاهش داشته است. سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در سال 2021 به میزان 1.26 درصد و در سال 2020 به میزان 2.97 درصد بوده است. این در حالی است که سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در سال 2019 میزان 5.29 درصد، در سال 2018 میزان 6.61 درصد و در سال 2017 میزان 7.83 درصد بوده است.

داده‌های مربوط به بخش درصد مشارکت بین المللی جمهوری اسلامی ایران از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است و نشان می‌دهد که درصد مشارکت بین المللی در پنج سال اخیر رشد خوبی داشته است. این درصد از میزان 22.24 در سال 2017 به میزان 35.65 درصد در سال 2021 رسیده است. این میزان در سال‌های 2018 تا 2020 به ترتیب 24.84 درصد، 28.02 درصد و 31.70 درصد بوده است.

بخش قلمروهای ‌پژوهشی برتر جایگاه علمی ایران در Web of Science در 5 سال اخیر نشان می‌دهد که سه گروه مهندسی، شیمی و علم مواد مهمترین قلمروهای پژوهشی کشور در این مدت بوده اند.

کشورهای همکار با گروه‌های علمی ایران در حوزه Web of Science در سال‌های اخیر تفاوت‌هایی باهم داشته اند. در سال 2021 کشورهای آمریکا، چین و کانادا، در سال 2020 با کشورهای آمریکا، کانادا و چین، در سال‌های 2019 و 2018 با کشورهای آمریکا، کانادا و استرالیا و در سال 2017 با کشور آمریکا، کانادا و ایتالیا همکار علمی ایران بوده اند.

جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (SCOPUS) در 5 سال اخیر

در نظام نامه بین المللی اسکوپوس (SCOPUS) مهمترین قلمروهای ‌پژوهشی ایران در تولید علم در سال‌های مختلف به ترتیب پزشکی، مهندسی و علم مواد در 2021، پزشکی، مهندسی و علم مواد در 2020، مهندسی، پزشکی و فیزیک و نجوم در 2019، مهندسی، پزشکی و علم مواد در 2018 و مهندسی، پزشکی و فیزیک و نجوم در 2017 بوده اند.

کشورهای همکار علمی ایران نیز به ترتیب در سال 2021 آمریکا، چین و کانادا، در سال 2020 آمریکا، کانادا و چین، در سال‌های 2017 و 2018 و 2019 آمریکا، کانادا و انگلستان بوده اند.

بررسی جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (SCOPUS) در 5 سال اخیر نیز همانند Web of Science نشان می‌دهد که پاندمی کرونا بر میزان درصد مقالات کنفرانسی تأثیر منفی گذاشته است. سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در پایگاه اسکوپوس در سال 2021 به میزان 1.80 درصد بوده است. این میزان در سال 2017 به میزان 6.50 درصد بوده و در روندی کاهشی این میزان در سال 2018 میزان 5.85 درصد، در سال 2019 میزان 5.84 درصد، و در سال 2020 میزان 3.69 درصد بوده است.

بررسی نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه بین المللی نشان می‌دهد که در سال 2021 تعداد 172 نشریه در ISI و تعداد 284 نشریه در SCOPUS نمایه شده اند.

میزان نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه بین المللی

جایگاه علمی ایران در رتبه‌بندی SCImago

همچنین علاوه بر نظام‌های بین المللی Web of Science و اسکوپوس، نظام رتبه‌بندی سایمگو یا رتبه‌بندی SCImago به طور جداگانه نسبت به رتبه بندی کشورها در تولید علم می‌پردازد. این رتبه بندی که توسط گروه پژوهشی به همین نام در دانشگاه گرانادا در اسپانیا انجام می‌شود کشورها را براساس تعداد مقالات علمی مؤسسات آموزش عالی که در بانک اطلاعاتی اسکوپوس ثبت شده، ارزیابی می‌کند.

این رتبه‌بندی به عنوان یکی از جامع‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی پژوهشی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهش محور در جهان از 9 شاخص عمده استفاده می‌کند. شاخص‌های مورد استفاده در سایمگو شامل «اس. جِی. آر: (SJR)»، «اچ ایندکس: (H-Index)»، «تعداد کل مدارک در سال مورد نظر»، «تعداد کل استنادها در دوره سه ساله»، «مدارک قابل استناد در دوره سه ساله»، «تعداد استنادها به ازای هر مدرک در دوره دو ساله»، «تعداد کل مدارک در دوره سه ساله»، «تعداد کل منابع» و «تعداد منابع به ازای هر مدرک» است.

همچنین رتبه ایران در سال 2021 از نظر اچ ایندکس در 40 است. همچنین از نظر تعداد مقالات اچ ایندکس ایران 376 است. داده‌های مربوط به اچ ایندکس از وب سایت سایمگو استخراج شده است و هنوز اطلاعات 2021 در آن به روز رسانی نشده است.

آخرین به روز رسانی نظام رتبه‌بندی سایمگو یا رتبه‌بندی SCImago نشان می‌دهد در بازه زمانی 1996 تا 2020 کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین، انگلستان، آلمان و ژاپن در 5 رتبه برتر هستند. رتبه جمهوری اسلامی ایران در این رتبه بندی در رده 21 دنیا و رده دوم خاورمیانه است.

تعداد مقالات علمی (اسناد) 662 هزار و 189 مورد، تعداد مقالات علمی قابل استناد 632 هزار و 705 مورد، تعداد استنادات 7 میلیون و 48 هزار و 776 بار، میزان خود استنادی مقالات 2 میلیون و 395 هزار و 956 بار، نقل قول‌ها در هر سند 10.64 درصد و شاخص H ایندکس 376 است.

جایگاه علمی ایران در NATURE INDEX در سال 2021

جایگاه علمی ایران در NATURE INDEX نیز در سال 2021 نشان می‌دهد با توجه به اینکه آخرین به روزرسانی این نظام بین المللی برای گزارش‌های تولید علم هنوز تکمیل نشده، رتبه کل ایران 35 است. این رتبه در سال 2020 عدد 33 بوده است.

نظام بین المللی (Nature INDEX) نیچرایندکس برای اولین بار در سال 2013 ساخته شد. این پایگاه داده‌ای از اطلاعات محققان و مقالات پژوهشی اساسی است که در یک گروه منتخب از 82 مجله علمی با کیفیت بالا در زمینه علوم طبیعی منتشر شده است. پایگاه داده توسط Nature Research جمع آوری شده است. نیچرایندکس اطلاعاتی را درباره نتایج تحقیق با کیفیت بالا در سطح نهادی ارائه می‌دهد.

جداول سالانه نیچر ایندکس 2021 بر اساس خروجی‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد که پنج رتبه اول به ترتیب به ایالات متحده آمریکا، چین، آلمان، انگلستان و ژاپن اختصاص دارد و رتبه ایران در این جدول 35 است. بازه زمانی ذکر شده در این جدول اکتبر 2020 تا سپتامبر 2021 است که ایران در این بازه زمانی 239 خروجی تحقیقاتی داشته است. اما خروجی تحقیقات 5 سال گذشته در نمودار زیر برای ایران قابل مشاهده است.

در این حوزه ایران با کشورهای دیگری نیز در تحقیقات علمی همکاری داشته که بر اساس جدول درصد سهم همکاری مندرج در نیچر ایندکس بیشترین همکاری به ترتیب با آمریکا، آلمان و چین بوده است.

هر چند انتشار نتایج پژوهش در معتبرترین مجلات بین‌المللی نشان از قدرت علمی اعضای هیأت علمی کشور دارد، اما بر اساس سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری، کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه علمی است. لذا توجه به سایر ارکان تولید علم شامل دیپلماسی علمی، کیفیت تولیدات علمی و اثرگذاری فناورانه و نوآورانه از عوامل بسیار با اهمیتی هستند که نباید نادیده انگاشته شوند. به هر ترتیب، مهمترین مسئله حال حاضر کشور هدایت مقالات علمی به سمت نیازهای جامعه است.